منابع گوناگون شناخت انسان

با دستیابی به شناخت در قلمرو یک حوزه دانش می‌توان به توصیف پدیده‌ها پرداخته، چگونگی رخداد آن‌ها را پیش‌بینی کرده، نحوه کنترل آن‌ها را آشکار نموده و سرانجام به مجموعه روابط نظری میان آن‌ها دست یافت. به طور کلی انسان در سراسر تاریخ حیات خود شیوه‌های مختلف برای تدوین نقشه‌ای از واقعیات جهان اطراف خود به کار برده است. منابع گوناگونی را که انسان برای شناخت به کار می‌برد، می‌توان به شرح زیر دسته‌بندی کرد:

۱- استناد به مقام صلاحیت‌دار

 این روش همان روش باور ایجاد شده است که طی آن افراد با استناد به مرجع و مقاوم صلاحیت‌دار، درست و نادرست را از هم تشخیص می‌دهند. بر اساس این روش اگر دانشمندی در مورد یک موضوعی اظهارنظر کند، نظر وی پذیرفته می‌شود.

۲- شیوه‌های شهودی

 این شیوه که دومین راه دانستن یا تثبیت باور است، روش پیشینی (مقدم بر تجربه) است که کوهن و نگل آن را روش شهودی می‌نامند. به نظر می‌رسد اندیشه این باشد که مردم از طریق ارتباط و مبادله آزاد می‌توانند به حقیقت دست یابند؛ زیرا تمایل طبیعی آنان به سوی حقیقت است.

۳- شیوه تفکر منطقی

 برای کمک کردن به کشف حقیقت و پیشگیری از خطاهای فکری، هزاران سال است که بشر روش درست فکر کردن و روش به کار بردن صحیح عقل را با تفکر منطقی ابداع کرده است. در تعریف تفکر گفته‌اند که فکر کردن، حرکتی است مستقیم از سوی مجهول به طرف معلوم. درست فکر کردن و نتیجه‌گیری از اندیشه صحیح، یکی از موضوعات علم منطق است. منطق مجموعه‌ای از فنون است که به کار بردن آن‌ها منجر به طرز تفکر منطقی می‌گردد. فنونی که در منطق برای اثبات نظریات یا پیشگیری از خطاهای فکر به کار می‌رود، استدلال نامیده می‌شود و استدلال یعنی طلب دلیل کردن. استدلال به روش‌های مختلف انجام می‌شود که در ادامه به برخی از ‌آن‌ها پرداخته می‌شود:

الف) قیاس: قیاس به دلایلی گفته می‌شود که طی آن از یک وضعیت کلی به جزییات پی می‌بریم. عقل انسان ممکن است چیزهایی را قبلاً یاد گرفته باشد و اکثراً در برخورد با ناشناخته‌ها از کلیات آموخته شده قبلی استفاده کرده و به قیاس بپردازد، و سعی کند از احکام کار قبلی پی به حال فعلی مجهول موردنظر ببرد. قیاس کردن اگر چه ممکن است در ذهن و فکر به سرعت انجام شود و در بعضی موارد از مقدمه‌چینی که از آن به صغری و کبری تعبیر می‌شود صرفنظر شود، ولی نتیجه همیشه ناشی از همین مقدمات است. مثلاً می‌گوییم:

گازها در اثر فشار مایع می‌شوند (صغری)

اکسیژن گاز است ( کبری)

پس اکسیژن در اثر فشار مایع می‌شود (نتیجه)

شرط صحت قیاس درست بودن مقدمات است. اگر مقدمات یا روابط بین آن‌ها درست نباشد، نتیجه هم نمی‌تواند درست باشد.

ب) استقراء: استقراء یعنی تعمیم دادن خاصیت یک جز به کل، یا تجربه و مشاهده خواص چند شی جزیی و استخراج یک قانون کلی بر مبنای عمومیت دادن آن خواص بر همه اجزاء. مثلاً می‌گوییم:

گاز اکسیژن در اثر فشار مایع می‌شود،

گاز نیتروژن نیز در اثر فشار مایع می‌شود،

گاز هیدروژن نیز به همین ترتیب است.

پس نتیجه می‌گیریم که کلیه گازها در اثر فشار مایع می‌شوند. اکثریت قوانینی که تاکنون کشف شده‌اند و علوم طبیعی و فیزیک و شیمی بر آن‌ها استوار است از راه استقراء به دست آمده‌اند.

ج) تمثیل: مثال آوردن به منظور اثبات از استدلال‌های مهم عامیانه است و کمتر کسی است که روزانه با افرادی که سعی می‌کنند برای اثبات و احتمالاً تحمیل نظر خویش متوسل به مثالی شوند، برخورد نکند. مثال آورده شده معمولاً بر اساس شباهت‌های ظاهری بین وضعیت موجود و مثال بیان شده بنا می‌گردد و طی آن سعی می‌شود از شباهت بین یک جزئی با یک جزئی دیگر نتیجه‌ای به نفع یکی از آن‌ها گرفته شود. مثلاً می‌گویند:

دانه فلفل سیاه است.

خال صورت مهرویان نیز سیاه است.

پس نتیجه می‌گیریم هر دو تند و تیز و جانسوزند.

تمثیل اکثراً استدلالی ضعیف محسوب شده و فاقد ارزش تحقیقی است.

آنچه که باید به عنوان خلاصه کلام در اینجا ذکر کرد، این است که قدما برای کشف حقیقت واقعیت موجود در طبیعت، آنچه را که از راه حواس دریافت می‌شد، به وسیله ذهن، که از طرق مختلف به تقویت آن پرداخته بودند، بررسی و تجزیه و تحلیل کرده و مجموع را در مقابل عقل قرار می‌دادند و عقل به عنوان داور نهایی با استفاده از اصول استدلال منطقی به فکر کردن در اطراف آن می‌پرداخت و در نهایت خوب و بد، یا خیر و شر آن را تمیز داده و رفتاری متناسب با این داوری از جانب شخص به ظهور می‌رسید. شکل زیر دریافت اطلاعات و پاسخ به محرک‌ها با بررسی و تجزیه و تحلیل آن‌ها را از طریق دریافت تفکر منطقی نشان می‌دهد.

دریافت اطلاعات و پاسخ به محرک‌ها و تحلیل آن‌ها از طریق تفکر منطقی

۴- روش علمی

تا قرن هفدهم میلادی وضعیت تحقیق و احتمالا کشف قانون، راهی به جز عبور از ذهن تقویت شده و عقل استدلالی نمی‌شناخت و شناخت جز به طریق فوق حاصل نمی‌شد. برای اینکه از دریافت‌های حواس نتیجه‌گیری درست به عمل آید. حتماً نیاز به نوابغی بود که ذهن خود را با مطالعه فراوان کتب گذشتگان تقویت کرده باشند و همچنین راه درست اندیشیدن را خوب فراگرفته باشند تا به نتایجی که کسی نتواند در صحت آن‌ها شک کند، دست یابند. تا اینکه در اوایل قرن هفدهم «فرانسیس بیکن» انگلیسی، راه و روش نوینی در منطق به وجود آورد و استقراء را اساس کار خود قرار داد. او از مشاهده مستقیم پدیده‌ها طرفداری می‌کرد و با بهره‌گیری از استقراء، منطق را از برخی محدودیت‌های قیاسی آزاد نمود و بعدها، «رنه دکارت» نیز با ترویج شک‌گرایی و گسترش آن به همه مظاهر زندگی و نیز تجزیه کردن مسائل به ساده‌ترین وجوه، توانست پیچیده‌ترین پرسمان‌ها را با ارائه این روش علمی ساده کشف نماید.

استقراء علمی که در آمار به آن «نمونه» و «جامعه» می‌گویند، ناشی از تفکر علمی است. بیان تفکر علمی بر استقراء اصلاح شده قرار دارد و در واقع فکر کردن به روش علمی، اساس کار را بر مشاهده و تجربه قرار می‌دهد. روش علمی برای اینکه به نتیجه برسد غیر از مشاهده و تجربه قرار می‌دهد. روش علمی برای اینکه به نتیجه برسد غیر از مشاهده و تجربه اصول دیگری را هم به خود اضافه کرده که مهمترین آن‌ها توصیف، ابزار، تکنیک، طبقه‌بندی، تجزیه و تحلیل، روش‌های آمار و ریاضی و در مراحل آخر استدلال تجربی و استدلال ریاضی قرار دارد. به عبارت دیگر پژوهشگر یا اندیشمندی که از روش علمی برای کشف یک قانون استفاده می‌کند، ممکن است برای پاسخ خود فرضیه‌سازی کرده باشد، ولی هرگز به پیش‌داوری نمی‌پردازد.

روش علمی در شرایط مشابه قابل تکرار است و همین‌طور روش علمی قانونمند و تالیفی است، یعنی با سایر قوانین طبیعی و جهانی نزدیک بوده و قابل جمع است و از همه مهمتر این است که نتایج حاصله از روش علمی تحققی است و ارتباطی به طرز فکر یا سلیقه شخصی افراد ندارد. روش علمی اغلب با نتیجه‌گیری‌های کمی سر و کار دارد و قابل توضیح به زبان ریاضی می‌باشد و روابط بین اجزای مختلف آن کاملاً مشخص و حساب شده است.

چرا باید زبان علم را دانست؟

آگاهی و درک ما از محیط طبیعی، اجتماعی و اقتصادی به عنوان زیربنای سازمان‌ها و جوامع جدید از ضرورت خاصی برخوردار است. این یک واقعیت است که نتایج پژوهش‌ها در ایجاد این آگاهی تاثیرات شگفت‌آوری برجای گذارده است. در حال حاضر تمامی افراد به طور گسترده به اهمیت پژوهش‌های علمی، فناوری و پژوهش‌های مربوط به انسان‌ها و نیز ارتباط آن‌ها اذعان دارند. به این دلیل درک چگونگی تولید علم و کاربرد آن و همچنین توانایی شرکت در آن، یک مهارت اساسی برای مدیران امروزی است و در آموزش مدیریت اهمیت دارد.

نکته مهمی که در این زمینه باید مورد توجه قرار گیرد، درک علم و پژوهش علمی است که لازمه آن دانستن زبان علمی و رویکرد علمی است. ما باید حداقل به طور نسبی از زبان علمی و رویکرد علمی در رابطه با حل مسئله، درک درستی داشته باشیم و ضمن فهمیدن زبان پژوهشگر، آن را بیاموزیم.

 

زمانی که پژوهشگر از متغیرهای مستقل و وابسته صحبت می‌کند، ما باید بدانیم منظور او چیست. وقتی که پژوهشگر می‌گوید روش‌های آزمایشی خود را به طور تصادفی اعمال کرده است، ما نه تنها باید منظور او را بدانیم، بلکه باید بفهمیم چرا اینگونه عمل می‌کند. همچنین لازم است رویکرد دانشمندان به مسائل را نیز به روشنی درک کنیم. اینکه صرفا بگوییم این رویکرد با شیوه مورد عمل افراد عادی متفاوت است، کفایت نمی‌کند. بی‌تردید شیوه دانشمندان با افراد عادی متفاوت است؛ اما این تفاوت عجیب به نظر نمی‌رسد. بلکه با روشن شدن موضوع، این وضعیت کاملا طبیعی و تقریبا اجتناب‌ناپذیر خواهد شد. در حقیقت احتمالا تعجب ما از این خواهد بود که چرا افراد عادی در تفکر و حل مسائل از چنین ساختاری بهره‌گیری نمی‌کنند.

پیش بینی

پیش‌بینی در مورد اتفاقاتی که ممکن است در آینده بیافتند صحبت می کند. بیشتر پیش‌بینی‌ها بر مبنای تجربیات یا دانسته‌ها هستند. بین پیش‌بینی و پیش گویی تفاوت هایی وجود دارد. پیش‌بینی بیان اتفاقاتی است که انتظار می رود اتفاق بیافتند، اما پیش گویی محدوده وسیع تری را شامل می‌شود و ممکن است به مواردی اشاره کند که مورد انتظار نیستند. تضمینی برای درست بودن پیش بینی‌ها وجود ندارد اما پیش بینی امری بسیار مهم در برنامه ریزی است. هووارد استیونسون در مورد پیش‌بینی در امر تجارت می نویسد : “… پیش‌بینی حداقل دو ویژگی دارد : مهم و دشوار”

تفاوت پیش بینی و فرضیه
خارج از چارچوب سخت علم، در اغلب موارد پیش بینی با فرضیه اشتباه گرفته می شود.

پیش بینی در سیاستویرایش
پیش بینی در سیاست بیشتر برای انتخاب به کار می رود. موسسات و سازمان‌ها با استفاده از نظرسنجی‌ها و تکنیک‌های پیش بینی، اقدام به پیش بینی نتیجه انتخابات می کنند و از آن برای اهداف خود استفاده می کنند

پیش گویی

پیش‌گویی فرآیند برآورد در شرایط ناشناخته است. پیش‌بینی، اصطلاحی مشابه، اما عمومی‌تر است. هر دو این لغات می‌توانند به برآورد مجموعه‌های/ سری‌های زمانی (time series)، داده‌های میان‌بخشی (cross-sectional) یا وابسته به طول جغرافیایی (longitudinal) ارجاع دهند. کاربرد این لغات، میان حوزه‌های اجرایی متفاوت است: برای مثال در مبحث آب‌شناسی (hydrology)، عبارت “پیش‌گو” و “پیش‌گویی” گاهی برای برآورد ارزش‌ها در زمان‌های آیندهٔ خاص به کار می‌رود، در حالی که عبارت “پیش‌بینی” برای برآوردهای عمومی‌تر، از قبیل تعداد مواردی که در طی یک دوره زمانیِ طولانی سیل اتفاق می‌افتد، استفاده می‌شود. ریسک و عدم اطمینان موضوعات مرکزی در پیش‌گویی و پیش‌بینی هستند. پیش‌گویی در کاربستِ برنامه‌ریزی تقاضای مصرف‌کننده (Customer Demand Planning) در پیش‌گوییِ تجارت روزانه برای شرکت‌های تولیدی به کار می‌رود. از قواعدِ برنامه‌ریزی تقاضا، همچنین گاهی به عنوان پشتیبانِ پیش‌گوییِ زنجیره‌ای یاد می‌شود که هم پیش‌گوییِ آماری و هم یک فرآیند توافقی را در بر می‌گیرد. پیش‌گویی معمولاً در بحثِ داده‌های سری‌های زمانی استفاده می‌شود.

دسته‌بندی‌های روش‌های پیش‌گویی
روش‌های سری‌های زمانی (Time Series Methods)

روش‌های سری‌های زمانی، داده‌های تاریخی را به عنوان پایه‌ای برای برآورد برون‌دادهای آینده به کار می‌برند.

– پیش‌گوییِ غلطان (Rolling Forecast)، طرح‌ریزی برای آینده بر اساس اتفاقات گذشته است که معمولاً بر پایهٔ یک زمان‌بندی منظم جهت همراه ساختن داده‌ها، به روز می‌شود.

– میانگین محرک (Moving Average)

– میانگین محرک وزنی (Weighted Moving Average)

– روان‌سازیِ نمایی (Exponential Smoothing)

– کالمان فیلتر (Kalman Filter)

– برون‌یابی (Extrapolation)

– پیش‌بینی خطی (Linear Prediction)

– برآورد تمایل (Trend Estimation)

– منحنی رشد (Growth Curve)

– موضوعات (Topics)

روش‌های سببی/ آمار اقتصادی (Causal / Econometric Methods)

برخی از روش‌های پیش‌گویی این فرض را در نظر می‌گیرند که مشخص کردنِ عوامل مهمی که احتمالاً بر متغیری که تحت پیش‌گویی قرار گرفته است اثر می‌گذارند، ممکن است. برای مثال، فروش چترها می‌تواند با شرایط آب‌وهوایی مرتبط باشد. چنان‌چه علت‌ها فهمیده شوند، طرح‌ریزیِ متغیرهای تأثیرگذار می‌تواند فراهم شده و در پیش‌گویی به کار روند.

– تحلیل بازگشت/ کاهنده (Regression Analysis) با به‌کارگیریِ بازگشت خطی (Linear Regression) یا بازگشت غیرخطی (Non-linear Regression)

– میانگین متحرک خودکاهنده (Autoregressive Moving Average) (ARMA)

– میانگین متحرک یکپارچهٔ خودکاهنده (Autoregressive Integrated Moving Average) (ARIMA)

– آمار اقتصادی (Econometrics)

روش‌های قضاوتی (Judgmental methods)

روش‌های پیش‌گویی قضاوتی، قضاوت‌های شهودی، نظرات و برآوردهای احتمالاتیِ ذهنی را همراه می‌سازد.

– پیش‌گویی‌های مرکب (Composite Forecasts)

– پیمایش‌ها (Surveys)

– روش دلفی (Delphi Method)

– تدوین سناریو (Scenario Building)

– پیش‌گوییِ فن‌آوری (Technology Forecasting)

– پیش‌گویی قیاسی (Forecast by Analogy)

دیگر روش‌ها
– شبیه‌سازی (Simulation)

– بازار پیش‌بینی (Prediction Market)

– پیش‌گویی احتمالی (Probabilistic Forecasting) و پیش‌گویی جمعی (Ensemble Forecasting)

– پیش‌گویی کلاس مرجع (Reference Class Forecasting)

تفاوت پیش گویی خود محقق کننده و خود مخرب

پیش‌گویی محقق‌کننده (به انگلیسی: Self-fulfilling prophecy) یا پیش‌گویی خودانجام، آن‌گونه از پیش‌بینی را می‌گویند که بعد از آنکه اعلام یا صادر می‌شود خودش شرایطی ایجاد می‌کند که باعث می‌شود همان پیش‌گویی به حقیقت بپیوندد.

مثال تاریخی: در سال ۱۹۲۹ در ایالات متحدهٔ آمریکا بحران مالی پیش آمد و شایع شد که بانک‌ها ورشکست خواهند شد. به همین دلیل مردم به بانکها هجوم بردند و پولهای خود را بیرون کشیدند. همین موضوع باعث ورشکستگی بانکها شد.

مثال روان شناسی: کسی که به طور کلی خوشبین است و دیگران را انسانهایی خوب می‌داند و انتظار دارد از مردم برخورد خوب ببیند، احتمالاً با خوشرویی با مردم برخورد می‌کند و در نتیجه از آنها برخورد خوب و خوش اخلاقی می‌بیند. یا کسی که خود را خوش شانس می‌داند، بیشتر در رقابتهای مختلف شرکت می‌کند و در نتیجه، احتمال برنده شدنهایش بیشتر می‌شود.

پیش‌بینی محقق‌کننده در مقابل پیش‌گویی خودْمخرب (Self-defeating prophecy) قرار دارد. در پیش بینی خود-مخرب یک پیش بینی انجام می‌شود ولی خود آن شرایطی را به وجود می‌آورد که در نهایت مانع از به وقوع پیوستن آن می‌شوند. توجه داشته باشید که پیش بینی خود-مخرب با یک پیش‌بینی خودمحقق‌کننده که رویدادی منفی را پیش بینی می‌کند تفاوت دارد. برای مثال، مارکسیسم یک پیشگویی خود مخرب است. نظام سرمایه داری با عنایت به پیش گویی های مارکسیسم، نرخ مالیات را بالا می برد و از این رو، مانع از بروز شکاف طبقاتی عمیق و نابودی خود می شود